De risico’s van polarisatie

Afgelopen maand meldde NRC Handelsblad dat de Nationaal Coördinator Terrorismebestrijding en Veiligheid (NCTV) in de afgelopen jaren in het geheim heeft gerapporteerd over polarisatie in het Nederlandse politieke landschap. Verschillende politieke partijen, waaronder DENK, BIJ1 en Forum voor Democratie, worden genoemd in de rapporten. Zo zou DENK “fungeren als politiek podium voor het politieke salafisme in de Tweede Kamer.” Bovendien zou de PVV steeds minder afstand nemen van extreemrechts.

Hoewel de NCTV inmiddels gestopt is met het uitbrengen van deze rapporten, lijkt het nuttig te zijn om polarisatie in kaart te brengen en te trachten de polarisatie te verminderen, omdat het serieuze gevolgen kan hebben voor de Nederlandse samenleving en democratie. In dit artikel wordt eerst uitgelegd wat polarisatie precies inhoudt, waarna enkele belangrijke risico’s van polarisatie uiteen worden gezet.

Wat is polarisatie en hoe komt het tot stand?

Platform JEP definieert polarisatie als volgt: “Polarisatie is de verscherping van tegenstellingen tussen groepen in de samenleving die kan resulteren in spanningen tussen deze groepen en toename van segregatie.” De tegenstellingen tussen verschillende groepen worden dus uitvergroot, waardoor er sprake is van een toenemend wij-zij-denken. Groepen in de samenleving komen tegenover elkaar te staan. Dat betreft vaak sociale of etnische bevolkingsgroepen.

Polarisatie begint meestal op microniveau, waarbij mensen op kleine schaal gaan kijken naar verschillen en deze uitvergroten. Dat gebeurt dan op individueel niveau of in de persoonlijke kring. Vervolgens breidt het zich uit en gaat men kijken naar verschillen op grotere schaal, zoals regionaal of nationaal. Als een grote groep mensen op die manier begint te denken, dan komen er vaak twee identiteiten tegenover elkaar te staan. Men gaat dan denken vanuit het perspectief van de eigen groep, waardoor er wij-zij-denken tot stand komt.

Er zijn veel factoren die polarisatie in de hand werken. Ongelijkheid, onzekerheid en onwetendheid (bijvoorbeeld over de ontwikkelingen in de wereld om ons heen) zijn daar voorbeelden van. Denk bijvoorbeeld aan de coronacrisis, waarin gevaccineerden en ongevaccineerden zich lijnrecht tegenover elkaar positioneerden. Het denken in verschillen en tegenstellingen komt ook voort uit zorgen over de toekomst en over de status van de eigen groep. Een belangrijke factor is bovendien wantrouwen ten opzichte van andere mensen, bijvoorbeeld etnische of religieuze groepen.

De sociale samenhang wordt aangetast door polarisatie

Om goed te kunnen functioneren, is het belangrijk dat er samenhang is in de samenleving. Mensen moeten elkaars belangen kunnen inzien, zich kunnen inleven in anderen en elkaar iets gunnen. Het is van belang dat mensen kunnen overleggen en daarin hun eigen belangen op een respectvolle manier kunnen behartigen. Er is dan sprake van sociale cohesie, ofwel samenhang. Als dat niet zo is, dan wordt het samenleven ernstig belemmerd.

Het lijkt erop dat polarisatie leidt tot een verminderde sociale samenhang. Zo waren burgers het compleet oneens over het Oekraïne-referendum in 2016. Zij konden zich niet meer verplaatsen in elkaars standpunten. Ook in andere landen zien we dat gebeuren, misschien zelfs nog wel meer dan in Nederland. In Engeland is het land verdeeld over de Brexit en in de Verenigde Staten zorgen de presidentsverkiezingen steeds weer voor complete polarisatie. Doordat de politiek de burgers vraagt te kiezen tussen twee uitersten en doordat de burgers het daar vervolgens niet over eens zijn, treedt polarisatie op. Het lijkt alsof de burgers de verbinding met elkaar kwijt zijn geraakt.

Lees meer...

Lees ook:
De risico’s van desinformatie voor de nationale veiligheid en democratie

Sociale uitsluiting en discriminatie worden bevorderd door polarisatie

Polarisatie betekent soms ook dat minderheidsgroepen tegenover meerderheidsgroepen worden gepositioneerd. In dat geval kan de polarisatie leiden tot discriminatie en racisme. Tegelijkertijd is de polarisatie ook een gevolg van discriminatie en racisme. Het werkt dus beide kanten op en is een proces dat zichzelf in stand houdt.

Niet alleen in het geval van etnische of religieuze minderheidsgroepen is er sprake van sociale uitsluiting. Tijdens de coronacrisis zijn de burgers in hevige discussie geraakt over de vaccinaties tegen het virus, waarbij een deel van de samenleving zich positief opstelde tegenover de vaccinaties, terwijl een ander deel zich negatief opstelde. De verschillen tussen de twee groepen zijn in het publieke en politieke debat zo uitvergroot, dat deze op alle fronten in de samenleving zichtbaar werden. Er vond sociale uitsluiting plaats, waarbij niet-gevaccineerden niet meer welkom waren bij familieverjaardagen en gevaccineerden werden vermeden vanwege de angst voor gevaarlijke stoffen. De groepen werden zo steeds verder uit elkaar gedreven, met geweld tot gevolg.

Het wordt moeilijker om te regeren in een gepolariseerd land

Niet alleen het samenleven wordt belemmerd, ook de politiek kan niet optimaal functioneren in een gepolariseerd land. Omdat veel partijen hun eigen achterban willen verdedigen, gaan zij mee in de sterker wordende polarisatie. In debatten wordt dat zichtbaar, doordat de inhoud op de achtergrond raakt. De toon is fel, de aanvallen zijn persoonlijk en de resultaten zijn nihil. De partijen kunnen elkaar niet meer vinden en zien niet langer raakvlakken, waardoor zij het niet eens worden over zaken. Er kunnen geen compromissen meer worden gesloten. Dit bemoeilijkt het regeren in sterke mate.

Polarisatie kan leiden tot radicalisering

Uit een studie van het Verwey-Jonker Instituut en het Nederlands Jeugdinstituut is in 2019 gebleken dat polarisatie een voedingsbodem kan zijn voor radicalisering, specifiek bij jongeren. Als groepen zich steeds sterker tegen elkaar gaan afzetten, dan verhardt het debat en kunnen de opvattingen omslaan naar radicale ideeën. Ook andere organisaties, zoals het Radicalisation Awareness Network (RAN), bevestigen dat polarisatie mensen vatbaar maakt voor radicalisering.

Hier is opnieuw sprake van een proces dat beide kanten op werkt. Radicalisering kan namelijk andersom ook polariserend werken. Als extreemrechtse groepen uitspraken doen over bijvoorbeeld de islam, dan kan dat als gevolg hebben dat moslims zich uitgesloten voelen en geen interesse meer hebben om mee te bewegen in de samenleving. Er ontstaan dan groepen en er vindt polarisatie plaats.

Destabiliseren van de samenleving en ontwrichten van de democratie door polarisatie

Als mensen niet meer open staan om elkaars standpunten te begrijpen en alleen hun eigen standpunten willen doordrammen, dan komt dat de democratie niet ten goede. Sterker nog: democratisch tot overeenstemming komen, wordt vrijwel onmogelijk. Gelukkig valt dit in Nederland relatief gezien mee. In landen als de Verenigde Staten, met een tweepartijenstelsel, is de polarisatie veel extremer. Als een democratische president aan de macht is, dan voelen de republikeinen zich niet gerepresenteerd. Dat is een zeer problematisch verschijnsel, omdat het indruist tegen de waarden van de democratie.

Bronnen: