X, Instagram en Facebook – Wat zijn de risico’s van stoppen of doorgaan met sociale media

Het kabinet werd afgelopen maand door vijf verschillende internetorganisaties verzocht te stoppen met de drie grootste sociale mediakanalen X, Instagram en Facebook, de laatste twee behoren tot het bedrijf Meta van Mark Zuckerberg. Dit verzoek kwam als een reactie op zijn bericht dat Meta zou stoppen met de samenwerking met onafhankelijke factcheckers in de VS[1]. Voor nu heeft premier Schoof aangegeven met ‘een vinger aan de pols’ voorlopig door te gaan met sociale media. Volgens het kabinet verliest de Nederlandse overheid een belangrijk communicatiemedium wanneer ze van sociale media zou verdwijnen. In dit artikel nemen we de ontwikkelingen van sociale media van de afgelopen jaren onder de loep, met aandacht voor het belang van onafhankelijke factcheckers en de risico’s van stoppen of doorgaan met sociale media.

Community Notes

De trend dat grote sociale mediakanalen steeds minder willen investeren in het controleren van berichten begon al in 2023 toen Meta en Twitter, zoals het toen nog wel genoemd werd, zowel als Google en Amazon grote rondes van ontslagen aankondigde die veelal waren gericht op werkzaamheden bedoeld voor de veiligheid en het vertrouwen van gebruikers[2]. Dit was nog in de transitieperiode van Twitter naar X. Niet veel later in september 2023 werd bekend dat op X alle vormen van content moderatie werden verzorgd door gebruikers.

Dit systeem voor content moderatie op X staat bekend als Community Notes. Gebruikers moeten zich aanmelden om bij te kunnen dragen aan contentmoderatie door opmerkingen te plaatsen bij berichten die zij als onwaar of schadelijk beoordelen. Deze opmerking wordt vervolgens beoordeeld door gebruikers, om opmerkingen te kunnen beoordelen is geen aanmelding nodig. Als er voldoende gebruikers de opmerking als nuttig beoordelen wordt deze bij het bericht geplaatst onder de banner ‘Readers have added context they thought people might want to know’.

Een systeem waar moderatie van content wordt gedreven door gebruikers is niet per definitie een slecht idee, maar het is wel volledig afhankelijk van de welwillendheid en onpartijdigheid van gebruikers. Wikipedia is een goed voorbeeld van een platform dat werkt met een soortgelijk systeem. Ook daar is het verre van perfect, er is veel onjuiste informatie te vinden op de site, maar in verhouding tot X is het redelijk functioneel omdat het gros van de inhoud op Wikipedia louter informerend van aard is. Het is daar bovendien geen ramp als het een paar weken duurt voordat er een correctie wordt doorgevoerd. Een social media platform, in tegenstelling tot een online encyclopedie, leeft van discours, opinie en directe interactie. Berichten op X verdwijnen vrij snel na hun verschijning naar de achtergrond, vaak zijn ze hun piek al ruim voorbij wanneer er een opmerking wordt geplaatst.

Op sociale media zijn daarnaast niet alle berichten in dezelfde stijl of toon geschreven. Vaak is er ruimte voor interpretatie in berichten op X. Dit is er een van meerdere gevoeligheden: opmerkingen kunnen berusten op misinformatie en deze bewust of onbewust verspreiden, gebruikers kunnen zich organiseren om bepaalde berichten of opmerkingen te ondermijnen, en soms ontbreekt de benodigde kennis om een nuttige opmerking te kunnen plaatsen. Wanneer in professionele context een bericht op X geplaatst moet worden is enige kennis van het systeem een voordeel, met name als de inhoud verkeerd kan worden opgevat of een controversieel thema bespreekt.

Ethische bezwaren en reputatierisico’s

Het Community Notes systeem hanteert hiernaast een enigszins problematische maatregel om, in theorie, een diversiteit aan perspectieven te garanderen bij de beoordeling van opmerkingen. Een algoritme neemt de politieke oriëntatie van gebruikers mee in de weging van hun beoordeling, met als gevolg dat een opmerking alleen wordt geplaatst als hij positief wordt beoordeeld door beide kanten van het politieke spectrum (links en rechts). Hiermee wordt de kans dat een opmerking geplaatst wordt veel kleiner, wat in lijn staat met het belang dat Musk hecht aan de vrijheid van meningsuiting. Dit betekent echter ook dat als een correcte opmerking een bericht als feitelijk onjuist aanmerkt deze niet zal worden geplaatst als er genoeg gebruikers van één kant van het politieke spectrum hem als ‘niet nuttig’ beoordelen. In Nederland betekent dit dat slechts 5,8% van de opmerkingen uiteindelijk geplaatst wordt, bleek uit onderzoek van de Groene Amsterdammer[3].

Dit haakt in op de eerder genoemde gevoeligheid dat gebruikers zich kunnen organiseren om bepaalde berichten of opmerkingen te ondermijnen. Berichten over polariserende thema’s worden zeer zelden voorzien van een opmerking, omdat er vanuit een kant van het politieke spectrum massaal op ‘niet nuttig’ gestemd wordt. Kritiek op dit aspect van het systeem wijst erop dat het in het voordeel werkt van diverse radicale groepen van beide kanten van het spectrum. Hierbij komen de ethische bezwaren tegen het systeem opdagen, veel haatdragende taal en extremistische inhoud krijgen geen opmerking door toedoen van politieke en culturele polarisatie. Verschillende organisaties hebben voor dit soort redenen in het verleden tijdelijk advertenties op X gepauzeerd, zoals Apple en Disney[4]. Een advertentie kan zomaar naast een antisemitisch bericht of een complottheorie komen te staan, wat schadelijk is voor de reputatie.

Plotseling verdwijnen van sociale media is moeilijk te verkopen

Aan de andere kant kan het stoppen met deze kanalen extra kosten en een verlies in klantbereik en zichtbaarheid met zich meebrengen. Alternatieve platforms zitten nu in een groeifase maar komen nog niet in de buurt van de omvang van de gevestigde kanalen. Alhoewel het aantal gebruikers op de platforms niet meer groeit zoals voorheen blijven het populaire websites met een wereldwijd bereik. Ze bieden een rendabel platform voor publiciteit met de mogelijkheid direct met klanten te communiceren om vragen te beantwoorden en klachten te behandelen. Voor een bedrijf dat opereert in een competitieve markt met een jonge doelgroep zal een plotselinge afwezigheid van sociale media bijvoorbeeld moeilijk te verkopen zijn. Behalve het verlies aan zichtbaarheid loop je het risico dat het platform aan de haal gaat met geruchten of negatieve berichten zonder de mogelijkheid om te reageren.

Wanneer er een besluit wordt genomen om te stoppen met sociale media kan dat ook voor medewerkers een moeilijke transitie zijn. Er zullen duidelijke afspraken gemaakt moeten worden in welke situatie medewerkers die met een bedrijf of organisatie kunnen worden geassocieerd gebruik kunnen maken van sociale media. Afhankelijk van de cultuur in een organisatie en in hoeverre sociale media een onderdeel is daarvan kan een plotselinge exit evengoed voor problemen zorgen als een passieve houding met betrekking tot sociale media. Voor deze bedrijven waar het lastig is om op korte termijn afscheid te nemen van de bekende kanalen kan het wel lonen om een exit-strategie vorm te geven om gefaseerd te stoppen en tegelijkertijd andere kanalen op te bouwen.

Het belang van factcheckers in een sociale en democratische maatschappij

Voor maatschappelijke organisaties en instellingen is de overweging anders. Met het mandaat van een onderwijsinstelling of een overheidsorganisatie en de voorbeeldfunctie die zij dienen te vervullen betekent het afschaffen van onafhankelijke factcheckers een grotere aantasting van een platform zoals Instagram en Facebook. Dergelijke organisaties kunnen sociale media gebruiken om hun belanghebbenden, zoals studenten, burgers, of patiënten, te informeren of om ze aan te zetten tot participatie aan bijvoorbeeld het verkiezingsstelsel of sociale projecten. Het vertrouwen in deze organisaties is daarbij cruciaal.

Daarnaast verdienen kwetsbare doelgroepen die meer risico lopen op sociale media vaak speciale aandacht bij organisaties met een maatschappelijke rol. Factcheckers kunnen er bijvoorbeeld voor zorgen dat jongeren kritischer gaan kijken naar de informatie op sociale media. Zo leren ze eerder dat niet alles dat aandacht krijgt op het internet waar is en wordt het risico op radicalisering verminderd. Nepnieuws kan ook wezenlijke gezondheidsrisico’s vormen voor kwetsbare burgers. Vanuit de doelstelling om burgers te beschermen is het om deze redenen moeilijker voor maatschappelijke instellingen om het gebruik van sociale media te verantwoorden.

Zonder factcheckers ligt alle verantwoordelijkheid en al het risico bij de gebruiker die zichzelf ervan moet verzekeren dat het klopt wat ze lezen. Sociale media maken, ten goede of ten kwade, onderdeel uit van het democratisch proces, maar met de afwezigheid van factcheckers lopen stemmers een vergroot risico om verkeerd geïnformeerd of gemanipuleerd te worden. Waar voorheen een mening zou worden gevormd door onafhankelijke en betrouwbare journalistiek is het op sociale media zeer onzeker wat waar en onwaar is. Door de komst van Generative AI is het des te moeilijker geworden om echt van nep te onderscheiden. Zonder factcheckers is het risico ook groter dat publieke personen zich ook laten verleiden om feiten te verdraaien en misleidende informatie te verspreiden, wantrouwen of angst te zaaien en polarisatie te versterken in het belang van hun partij. Kortom, factcheckers zijn van groot belang om het democratisch proces zowel als de veiligheid van burgers te beschermen.   

Reactie van Europa

In Europa wordt onderzoek gedaan naar overtredingen van de Digital Services Act door X op verschillende gebieden waaronder haatdragende taal, moderatie van gewelddadige content en het eerder beschreven Community Notes systeem. Zuckerberg heeft ook zijn mening duidelijk gemaakt toen hij het Europese digitale reguleringssysteem ‘censuur’ noemde in een podcast met Joe Rogan, onder andere bekend van zijn interview met Trump tijdens verkiezingstijd[5]. Het valt te bezien in hoeverre EU regulatie grip kan krijgen op de grote sociale media kanalen, met name als de Amerikaanse president zich in de strijd gaat mengen. De beslissing van Zuckerberg om factcheckers in de VS af te schaffen zou bedoeld zijn om dichter bij president Trump te komen. De politieke macht die in de handen valt van grote technologiebedrijven was de voornaamste reden dat de Nederlandse overheid verzocht werd om te stoppen met sociale media.

Zuckerberg’s aankondiging geldt voor nu nog alleen voor de VS, waarmee de uitkomst van de lopende zaak met X veel zal betekenen voor de toekomst van zijn platforms. Vanuit risk en compliance is het daarmee belangrijk om de uitkomst van deze zaak ge volgen. Wanneer er bevonden wordt dat X in strijd handelt met Europese regelgeving, zendt het ook een bepaalde boodschap uit om als organisatie het platform te blijven gebruiken met een bijbehorend reputatierisico. In het geval dat het gebruik van sociale media aan specifieke regels gebonden wordt in Europa zal de naleving van deze eisen tijdig moeten worden verzekerd.

Conclusie

Een houding ten opzichte van sociale media is zeer afhankelijk van de doelstellingen van een organisatie. Commerciële organisaties hebben daarin heel verschillende overwegingen te maken dan non-commerciële. Voor de laatste zal het vaak makkelijker en dringender zijn om X te verlaten, zo kondigde Gemeente Bergen en de Universiteit van Maastricht (UM) recent aan dat zij zouden stoppen met X zoals de Universiteit van Twente al eerder deed[6]. Facebook en Instagram maken voorlopig nog gebruik van factcheckers in Europa. Het blijft echter belangrijk om berichten over wetgeving en andere ontwikkelingen over sociale media in de gaten te houden. In Australië werd bijvoorbeeld afgelopen november een nieuwe wet aangekondigd die het jongeren onder 16 jaar zal verbieden sociale media te gebruiken, waarbij de verantwoordelijkheid voor het verbod geheel bij de aanbieders zoals Meta wordt gelegd. Een overtuigende 77% van Australiërs was voorstander van het verbod in de peilingen[7]. Nu is de meest prangende vraag wat Europa gaat doen of laten om de politieke macht en invloed van Amerikaanse technologiebedrijven te beperken en om burgers te beschermen tegen de risico’s van sociale media.

[1] https://nos.nl/nieuwsuur/artikel/2551204-internetorganisaties-roepen-overheid-op-te-stoppen-met-sociale-media

[2] https://www.cnbc.com/2023/05/26/tech-companies-are-laying-off-their-ethics-and-safety-teams-.html

[3] https://www.groene.nl/artikel/het-klopt-niet-maar-toch-is-het-zo

[4] https://www.theguardian.com/technology/2023/nov/17/elon-musk-antisemitic-tweet-apple-pausing-ads

[5] https://www.euractiv.com/section/politics/news/us-tech-moguls-slam-eu-digital-rulebook/

[6] https://www.bergensdagblad.nl/gemeente/gemeente-bergen-stopt-met-x, https://www.observantonline.nl/Home/Artikelen/id/62897/um-zegt-dag-tegen-x

[7] https://www.reuters.com/technology/australia-passes-social-media-ban-children-under-16-2024-11-28/